«Εκεί, στον πυθμένα των πραγμάτων, όπου όλα είναι απύθμενα»

Η μεταφράστρια και ποιήτρια Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη δεν είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ποίηση από την Σουηδία. Έχουν προηγηθεί το συλλογικό έργο «Δέρμα από πεταλούδες» (εκδόσεις Intellectum, 2018) και η ανθολογία ποιημάτων της βραβευμένης ποιήτριας Γιλά Μοσάεντ «Μου δίνεις την ελευθερία να μην ανήκω» (εκδόσεις Βακχικόν, 2021). Η μακροχρόνια διαμονή της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη στην σκανδιναβική αυτή χώρα, αρχικά λόγω σπουδών και στην συνέχεια λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων, της επιτρέπει να μεταφράζει από το πρωτότυπο με υψηλή γλωσσική ευχέρεια, και όντας η ίδια ποιήτρια με πλούσιο και αξιόλογο ποιητικό έργο, της επιτρέπει “να δημιουργεί μεταποιήματα, με σεβασμό στο έργο του δημιουργού και απόδοση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο των λέξεων και των σημαινομένων τους, του στίχου, και της φόρμας, του ύφους, των θεάσεων, των νοημάτων και των ιδεών”, όπως γράφει στην πολύ κατατοπιστική της Εισαγωγή.

Στην ανθολογία ποιημάτων «Στον πυθμένα των πραγμάτων» (εκδόσεις Εντευκτηρίου, 2023), η μεταφράστρια επιλέγει από το σύνολο των ποιητικών βιβλίων της Σουηδής ποιήτριας Κάριν Μπόγιε (Karin Boye 1900-1941). Πολυγραφότατη η Κάριν Μπόγιε, μια από τις σπουδαιότερες ποιήτριες του 20ου αιώνα της νεωτερικής ποίησης της Σουηδίας, έζησε τα ενήλικα της χρόνια σε πολύ δύσκολες εποχές, τόσο από κοινωνικής όσο και από πολιτικής άποψης. Η ίδια, ανήσυχο πνεύμα, φιλομαθής και λάτρης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, πάλευε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα να καταπιέσει την αμφισεξουαλικότητα της, στοιχεία που μετέφερε και στην ποιητική της γραφή. Ευαίσθητη εκ φύσεως και μη μπορώντας να αντιπαλέψει τον φασισμό και την χιτλερική επέλαση και γερμανική κατοχή στην Ελλάδα, αυτοκτόνησε στα 41 της χρόνια, αφήνοντας πίσω της ένα πλούσιο και αξιανάγνωστο συγγραφικό έργο.

Η μεταφράστρια Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη, που έχει μελετήσει εις βάθος την ποίηση της Μπόγιε, όπως φαίνεται και από τις πλούσιες βιβλιογραφικές αναφορές, μας παραθέτει στην Εισαγωγή του βιβλίου μια εμπεριστατωμένη κριτική προσέγγιση για το έργο της ποιήτριας: “Δέος προκαλεί η υπαρξιακή αγωνία της ποιήτριας και το μεταφυσικό και υπαρξιακό δίπολο που χαρακτηρίζει το έργο της και διαχέεται έντονα στην ποίηση της. Βεβαίως, είναι επίσης μια βαθιά ερωτική ποίηση, μια ποίηση στοχασμών και ιδεών, αλλά και με κοινωνικό προβληματισμό. Κυρίαρχα στοιχεία αποτελούν η ανθρώπινη αγωνία και οι εσωτερικές συγκρούσεις, η πνευματιστική και η μεταφυσική αναζήτηση με μια πανθεϊστική θέαση που αναδύεται στην ποίησή της, η αέναη διαμάχη του φωτός και του σκότους, της ζωής και του θανάτου, τα οποία εκφράζονται με αριστουργηματικό τρόπο. Πρόκειται για ποίηση ενορατική και διορατική, όπου το ποιητικό υποκείμενο, υπό το πρίσμα ψυχαναλυτικών θεωρήσεων και πνευματιστικών θεάσεων καταβυθίζεται στα άδυτα του ψυχισμού, και από εκεί συλλέγει και μας χαρίζει μαργαριτάρια.”

Διαβάζοντας τα επιλεγμένα ποιήματα στην ανθολογία «Στον πυθμένα των πραγμάτων» πράγματι διαπιστώνει κανείς, την υπαρξιακή αγωνία της ποιήτριας. Άλλοτε με φωνή που κραυγάζει και άλλοτε σε πιο ήπιους λεκτικούς τόνους, αλλά πάντα με μεταφυσικές προεκτάσεις που βυθίζονται στα αβαθή της ψυχής, η ποιήτρια αγωνιά για την σκληρότητα της ζωής, αγωνιά -και σε συμβολικό επίπεδο- για την σκληρότητα και την ακαμψία της κοινωνίας. Την σκληρότητα αυτή που διαπιστώνει γύρω της και δεν κατορθώνει, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της, να την αποφύγει ή έστω να την απαλύνει, την εμπλέκει συναισθηματικά με την δική της εσωτερικευμένη αδυναμία και με την προσωπική της ευαισθησία που την χαρακτηρίζουν και την διαμορφώνουν, και δίνει διέξοδο στην καταπιεσμένη της ψυχή, και στον εγκλεισμό που νιώθει, μέσα από τον αλληγορικό της ποιητικό λόγο. Χαρακτηριστικό θαρρώ είναι το ποίημα «Το αγκάθι» (σελ. 37) “Ωραία τρυπάς, αγκάθι./ Καλά δαγκώνετε, της γης μικρά κακόβουλα βέλη./ Δύσκαμπτο, χαλαρό, απρόσεκτα βαρύ/ το πόδι μου ακουμπά στο δρόμο./ Σκληρά αναγκασμένο σφίγγει,/ όταν τσιμπά ματαίωσης αγκάθι,/ το πόδι μου που τσούζει λυγίζει για τροχάδην- προς τα μπρος τρέχει να διαφύγει.”

Οι τύψεις που νιώθει κάποιος για όσα έχει τολμήσει να πράξει και οι ενοχές για όσα δεν έχει τολμήσει, αποτελούν ένα μεγάλο ζήτημα στην επιστήμη της ψυχανάλυσης, καθώς αυτός ο αδιέξοδος κύκλος αρνητικών συναισθημάτων, δεν σταματά ποτέ και ανατροφοδοτείται από τα δίπολα πράξη και απραξία, τόλμη και ατολμία. Και η Μπόγιε βασανίζεται, στην σύντομη της ζωή, από αυτά τα δίπολα. Νιώθει ενοχές που δεν τολμά να σταθεί στο ύψος των συναισθημάτων της, που δεν τολμά να ομολογήσει πρώτα στον εαυτό της και έπειτα σε όλο το οικογενειακό και φιλικό της περιβάλλον, τον έρωτα της για μια γυναίκα, για μια συμφοιτήτρια της· και όταν επιτέλους αποδέχεται τον εαυτό της και παραδέχεται την αμφισεξουαλικότητα της, νιώθει τύψεις για αυτές τις ομολογίες και παραδοχές. Υπό αυτό το πρίσμα, οι τύψεις και οι ενοχές ξεπροβάλλουν μέσα από τους ερωτικούς στίχους της Μπόγιε, σε μια προσπάθεια να τις αποτινάξει από πάνω της, σε μια προσπάθεια να βρει το αντίδοτο στο φαρμάκι που την ποτίζουν, να βρει την δύναμη να απελευθερωθεί από τα δεσμά που της επιβάλλουν οι σκέψεις της. Λέει η ποιήτρια: “Τώρα γνωρίζω πόσα έκρυψες κι αποσιώπησες./ Εκεί ήταν το καβούκι σου./ Μα γιατί κρύφτηκες τόσο καλά από μένα;/ Αυτό με τρώει και με τρώει. […]” («Τώρα γνωρίζω», σελ. 67) ή αλλού: “[…] Αλλά εκεί, στο μισάνοιχτο/ παράθυρο,/ ανθίζει ένα στόμα που τίποτα δεν φυλακίζει./ Τι αναπνέεις εσύ τόσο υπεράνω από τον αχανή κόσμο,/ τόσο αποξενωμένο απ’ τη ζωή;/ Τον εαυτό σου; […]” («Στόματα», σελ. 72).

Η Κάριν Μπόγιε προσπαθεί να κρατηθεί στα εγκόσμια, να εξορκίσει τα αβάσταχτα της ζωής της, να βρει νόημα και παρηγοριά σε απλά καθημερινά μικρά πράγματα. Γνωρίζει καλά πως αυτά τα ευτελείς, τα καθημερινά πράγματα που σου χαρίζει απλόχερα η ζωή και που συνήθως περιφρονούμε ή δεν αντιλαμβανόμαστε καν, αυτά είναι όμως σωτήρια στη μοναξιά μας, αυτά η ελπίδα μέσα στην μαυρίλα μας. Αρκεί φυσικά να στρέψουμε το βλέμμα και να τα δούμε. Χαρακτηριστικό το ποίημα της Μπόγιε με τίτλο «Μικρά πράγματα» (σελ. 30), όπου περικλείει όλη της την φιλοσοφία, όλη της την απόγνωση, αλλά και όλη της την ελπίδα. “Αν δεν αντέχεις βήμα παραπέρα/ το κεφάλι σου να σηκώσεις,/ αν κουρασμένος κάτω από το απελπιστικό γκρίζο λυγίζεις-/ τότε ευχαρίστησε ικανοποιημένος τα καλοσυνάτα, μικρά πράγματα,/ παρήγορα, παιδικά./ Έχεις ένα μήλο στην τσέπη,/ ένα βιβλίο με παραμύθια εκεί στο σπίτι-/ μικρά, μικρά πράγματα περιφρονημένα/ στο διάστημα που ακτινοβολούσε ζωντάνια,/ αλλά απαλά στηρίγματα στις νεκρές ώρες.”

Κλείνοντας δεν θα μπορούσα να μην παραθέσω και το ποίημα της ποιήτριας που επέλεξε η μεταφράστρια και ανθολόγος να τιτλοφορήσει την συλλογή «Στον πυθμένα των πραγμάτων» (σελ. 86). Ένα ποίημα που κατά την ταπεινή μου γνώμη αποτελεί ένα από τα κορυφαία ποιήματα της συλλογής, όπου μέσα σε λίγους μόνο στίχους η ποιήτρια συμπυκνώνει την αγωνία της ζωής και του θανάτου, την υπαρξιακή της αγωνία, το δίκαιο και το άδικο της ύπαρξης, την ματαιότητα και το εφήμερο της ύπαρξης, την αγωνία του επέκεινα. Εκεί, στον πυθμένα των πραγμάτων, όπου όλα είναι απύθμενα.

«Στον πυθμένα των πραγμάτων»

Διάβασα στην εφημερίδα πως κάποια πέθανε, κάποια που γνώριζα ονομαστικά.

Ζούσε, όπως εγώ, έγραφε βιβλία, όπως εγώ, γέρασε, και τώρα είναι νεκρή.

Σκέψου τώρα να είσαι νεκρός και να έχεις αφήσει τα πάντα πίσω σου,
αγωνία, φρίκη και μοναξιά, και την ασυμφιλίωτη ενοχή.

Όμως στον πυθμένα των πραγμάτων βρίσκεται κρυμμένη μια μεγαλειώδης δικαιοσύνη.

Όλοι έχουμε να περιμένουμε έλεος – μια δωρεά που κανείς δεν αρπάζει.

stigmalogou (18.7.2023)