1922-2022: ξεριζωμός και προσφυγιά, Συλλογικό έργο, Εκδόσεις Έναστρον, Συλλογικό έργο, Εκδόσεις Έναστρον

Το PEN Greece, παράρτημα του PEN International, που έχει ξεκινήσει τη λειτουργία του τα τελευταία δυο περίπου χρόνια στην Ελλάδα, πιστό σε μια από τις βασικές αρχές του οργανισμού για τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και την ανάδειξη της ελληνικής λογοτεχνίας και την προβολή της διεθνώς, διεξήγαγε την άνοιξη του 2022 τον πρώτο του Λογοτεχνικό Διαγωνισμό πεζού λόγου.

Με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε, το PEN Greece προκήρυξε έναν ανοιχτό λογοτεχνικό διαγωνισμό με θέμα τον ξεριζωμό και την προσφυγιά. Τα έντεκα διηγήματα που, σύμφωνα πάντα με το θεματικό πλαίσιο και το σκεπτικό του διαγωνισμού, διακρίθηκαν και βραβεύτηκαν, περιλαμβάνονται στη συλλογή με τίτλο 1922-2022: ξεριζωμός και προσφυγιά, εκδόσεις Έναστρον, 2022. Να σημειωθεί ότι η συλλογή κυκλοφορεί και στην αγγλική γλώσσα επίσης από τις εκδόσεις Έναστρον, με τίτλο 1922-2022: Uprooting and Refugeeism σε μετάφραση της Χριστίνας Καζάζη.

Τα βραβευμένα και τιμητικά διακεκριμένα διηγήματα της συλλογής αποτελούν ένα αξιέπαινο πεζογραφικό σύνολο, που αναδεικνύει με πολύ ενδιαφέρον τρόπο τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Οι συγγραφείς, άλλοι πρωτοεμφανιζόμενοι και άλλοι ήδη καταξιωμένοι, χαρίζουν στο αναγνωστικό κοινό ένα απολαυστικό δείγμα σύγχρονης γραφής που πραγματεύεται έννοιες ιστορικές, με φρέσκια όμως λογοτεχνική ματιά. Άλλοτε με ρεαλιστικό και άλλοτε με υπερρεαλιστικό τρόπο, οι συγγραφείς γράφουν με ένα λογοτεχνικό ύφος, που χαρακτηρίζει θα λέγαμε τους σύγχρονους Έλληνες και τις σύγχρονες Ελληνίδες δημιουργούς. Προσεγγίζουν την θεματολογία τους με ευαισθησία και ενσυναίσθηση, με σοβαρότητα και με σκεπτικισμό, σεβόμενοι πάντα τα δεινά των ανθρώπων που υποφέραν από τις συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το ατομικό και το συλλογικό τραύμα των βιωμάτων της εκτόπισης, του ξεριζωμού και της προσφυγιάς, η ανταλλαγή των πληθυσμών με την αναγκαστική μετακίνηση, η υποδοχή και η αντιμετώπιση κατά την αρχική μετεγκατάσταση των προσφύγων στη νέα πατρίδα, η ενσωμάτωση και ο αυτοπροσδιορισμός, η επιβίωση και η καθημερινότητα σε μια ξένη χώρα, με κοινή μεν γλώσσα που άλλοτε ενώνει και άλλοτε τσακίζει, οι αναμνήσεις, ο νόστος· αλλά και η περηφάνια των κατατρεγμένων και των ξεριζωμένων, η προσαρμοστικότητα τους και η προκοπή τους, η επινοητικότητα τους, η επιθυμία της επικοινωνίας, είναι κάποιοι από τους κεντρικούς ας πούμε άξονες των διηγημάτων της συλλογής, γύρω από τους οποίους κινήθηκαν λογοτεχνικά οι συγγραφείς. Φυσικά υπάρχουν και τα διηγήματα, όπου οι συγγραφείς εμπνεύστηκαν τις ιστορίες τους από την πολύ πολύ πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας, την πρόσφατη προσφυγική και ανθρωπιστική κρίση με τις ατέρμονες ροές των προσφύγων και των μεταναστών στον ελλαδικό χώρο, καταγράφοντας την ταλαιπωρία αυτών, τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης τους, αλλά και την αλληλεγγύη των Ελλήνων και των Ελληνίδων, την αγάπη και την ενσυναίσθηση όλων αυτών που υποδέχτηκαν τους πρόσφυγες, που τους αγκάλιασαν με άδολη και απρόσκοπτη αγάπη, τους στήριξαν και τους βοήθησαν.

Συγκεκριμένα το πρώτο βραβείο έλαβε ο Δημήτρης Καλλέας με το δυστοπικό του διήγημα του Θάλαμοι Απολύμανσης, όπου σε ένα Πανεπιστημιακό τμήμα Ελληνικής Ιστορίας το έτος 2617 πραγματοποιούνται χρόνο-ταξίδια πίσω στο παρελθόν και όπου, κατά τη διάρκεια μιας σχολικής επίσκεψης, μια μαθήτρια ανακαλύπτει χώρους, όπου διαμένουν όσοι και όσες επιστρέφουν από αυτά τα ταξίδια σε άθλια ψυχολογική κατάσταση εξαιτίας όσων είδαν και βιώσαν στον παρελθόντα χρόνο.

Το δεύτερο βραβείο έλαβε η Κατερίνα Ευθυμίου με το διήγημα της Ευχαριστώ, το οποίο διαδραματίζεται στη σύγχρονη εποχή, παρουσιάζοντας μια σύγχρονη, πραγματική όψη των πολύ πρόσφατων προσφυγικών ροών στον ελλαδικό χώρο και μας εξιστορεί το πως μια εθελόντρια αλληλέγγυα Ελληνίδα συμπαραστάθηκε και βοήθησε μια πρόσφυγα να συνεχίσει το ταξίδι της στη χώρα όπου επιθυμούσε να μεταβεί, ακόμη και με παράνομες πρακτικές.

Τιμητική διάκριση έλαβαν (με αλφαβητική σειρά):

Ο Δημήτρης Αλεξίου με το διήγημα του Ακούς Μπούσρα;, που αναφέρεται στην ανταλλαγή του πληθυσμού μετά τη Συμφωνία των Σεβρών, όπου μία πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία βρέθηκε να κατοικεί σε ένα ελληνικό σπίτι και θυμούμενη και νοσταλγώντας το δικό της σπίτι στη πατρίδα, να συνομιλεί στη φαντασία της με την Τουρκάλα γειτόνισσα της, ξεδιπλώνοντας τις πτυχές του καθημερινού αγώνα ενσωμάτωσης στη νέα πραγματικότητα της ζωής τους.

Η Χριστίνα Βουμβουράκη με το διήγημα της Κίρκη, όπου με αλληγορικό τρόπο αναδεικνύει την πηγή έμπνευσης και τη διαδικασία σύλληψη των εικαστικών ιδεών μιας καταξιωμένης καλλιτέχνιδας, σε αντιδιαστολή με την πρόσληψη αυτής της τέχνης από το πλήθος των θεατών. Ένα ωστόσο όραμα μπορεί να αλλάξει όλη την κοσμοθεωρία του ανθρώπου για τη τέχνη και να τη μετατρέψει από ένα απλό αισθητικό αποτέλεσμα σε έναν πομπό ευαισθητοποίησης για θέματα προσφυγιάς και ξεριζωμού.

Ο Κωνσταντίνος Γιαννάκος με το διήγημα του Το τάμα, όπου μέσα από την ανάγνωση των επιστολών μιας μάνας πρόσφυγα από την κόρη της, με παραλήπτη το χαμένο στη Μικρασιατική Καταστροφή άντρα της, ξετυλίγεται όλο εκείνο το περιβάλλον του μόχθου και της προσπάθειας που κατέβαλαν οι πρόσφυγες κατά την εγκατάσταση τους στη νέα τους πατρίδα, καθώς και η ανυπέρβλητη ανάγκη των ανθρώπων να πιάνονται έστω από κάποια νοητή σανίδα σωτηρίας, που θα λειτουργήσει ως ρανίδα παρηγοριάς.

Η Βασιλική Λασπίτα με το διήγημα της Εξορίες, μέσα από τον παραληρηματικό μονόλογο της ηρωίδας της, παραθέτει όλον τον δρόμο που ακολουθούν οι πρόσφυγες εγκαταλείποντας την παλιά πατρίδα τους και φτάνοντας στη νέα τους πατρίδα, όπου η νοσταλγία και η ανάμνηση αγαπημένων προσώπων συντροφεύουν τη σκέψη των επιζώντων, πράγμα που τους εμψυχώνει να βρουν δύναμη να συνεχίσουν την πορεία της ζωής τους.

Ο Γιάννης Μόσχος με το διήγημα του Κανέλα στο βραστό, αφηγείται την ιστορία μιας γυναίκας που εξαναγκάστηκε βίαια να εγκαταλείψει το ένα από τα δυο της παιδιά την ώρα της φυγής από τη Μικρά Ασία, καθώς και την άνανδρη εκμετάλλευση της από συγγενικό της πρόσωπο. Ένα ψυχογράφημα, όπου η αυτοδικία φαντάζει ως μια απλή και αυτονόητη πράξη αυτοπροστασίας.

Ο Νεκτάριος – Παναγιώτης Μπουτεράκος με το διήγημα του Της προσφυγιάς ο ξεριζωμός, όπου η διαβίωση σε έναν καταυλισμό προσφύγων μοιάζει με τον αγώνα επιβίωσης σ’ ένα ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, φέρνοντας στην μνήμη εικόνες από αποτρόπαια εγκλήματα του παρελθόντος και τη βάναυση εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Καταιγιστικός ο εσωτερικός μονόλογος του ήρωα, που τον οδηγεί τελικά στην επιλογή της αυτοχειρίας.

Ο Πασχάλης Πράντζιος με το διήγημα του Το πράσινο μπαλόνι, καταγράφει με την αφήγηση του τον αέναο κύκλο της φτώχιας, της αδικίας και της βίας που βιώνουν οι πρόσφυγες και οι μετανάστες στις χώρες υποδοχή· από τη μία ως θύματα και ως δέκτες ρατσιστικών συμπεριφορών και εκφοβισμού και από την άλλη ως θύτες και εκφοβιστές. Ώσπου να παρουσιαστεί στη ζωή τους ένας άνθρωπος που θα προβάλλει μέσω της αγάπης του αντίσταση και θα διακόψει τον φαύλο κύκλο της βίας και της απόγνωσης.

Η Λόπη Ρωμανά με το διήγημα της Κόκκινη κορδέλα – 1922 και μετά, αφηγείται την ιστορία ενός κοριτσιού που η μάνα του μέσα στην απελπισία της επιβίωσης και την απόγνωση της διάσωσης του από τις σφαγές στη Μικρασιατική Καταστροφή, το εμπιστεύτηκε σε μια οικογένεια Τούρκων μεταμφιέζοντας το σε αγόρι. Η αναζήτηση της ταυτότητας του ανάμεσα στο θηλυκό πρόσωπο που θυμόταν πως ήταν κάποτε και το αρσενικό πρόσωπο που έμαθε να υποδύεται στη ζωή του, ένας απερίγραπτος Γολγοθάς.

Ο Νικόλαος Σαλτερής με το διήγημα του Η κυρα Κούλα έπαψε να θυμάται, καταθέτει την ιστορία μιας προσφυγοπούλας που έζησε και πάλεψε όλα της τα χρόνια στην Ελλάδα, μαχόμενη με τα θηρία των αναμνήσεων, και που ως μεσήλικη πια και σε πρώιμο στάδιο άνοιας, έπαψε να θυμάται τα δεινά της ζωής της. Μια ιστορία που εξελίσσεται δια μέσου των παρατηρήσεων του εγγονού, που προσπαθεί να ερμηνεύσει και να εξηγήσει τις συμπεριφορές της προγόνου του.

Εν κατακλείδι, αν πράγματι ο σκοπός της διεξαγωγής του συγκεκριμένου λογοτεχνικού διαγωνισμού ήταν να αναδειχθεί η ποικιλότροπη αντίληψη των σύγχρονων λογοτεχνών της Ελλάδας για τα ζητήματα του ξεριζωμού και της προσφυγιάς, καθώς και η διαφοροποιημένη πρόσληψη του διαχρονικά αυτού επίκαιρου θέματος εκ μέρους τους, μπορούμε να παραδεχτούμε ότι ο σκοπός επετεύχθη περίτρανα. Τα κείμενα της συλλογής είναι διαφορετικού αφηγηματικού ύφους και συγγραφικής τεχνικής, είναι ετερόκλητα και υποκειμενικής προσέγγισης, κινούνται χωροχρονικά σε διαφορετικές εποχές και σε διαφορετικούς τόπους, άλλοτε με περιγραφικές αφηγήσεις, άλλοτε με εκτενείς μονολόγους και άλλοτε με διαλογικά μέρη που ρέουν, διαρρηγνύοντας την φυσική ή/και την χρονική ακολουθία. Ο αφηγηματικός ορίζοντας σαφώς και διευρύνεται με την συγκεκριμένη συλλογή διηγημάτων, καθώς η δυναμική των λέξεων υπερβαίνει τα τραύματα του σώματος και της ψυχής του ανθρώπου. Τα κείμενα προβληματίζουν, συνδιαλέγονται και συνομιλούν με το αναγνωστικό κοινό, κινητοποιούν τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες συγκινησιακά με ευφάνταστο και επινοητικό τρόπο και αν μη τι άλλο αποτελούν μια αναγνωστική απόλαυση και μια λογοτεχνική παρακαταθήκη που αξίζει την προσοχή μας.

(literature.gr 17.11.2022)